9 / 4 کمک گرفتن از مَثَل ها
الف - تشویق به اندیشیدن در مَثَل های قرآن و
9 / 4کمک گرفتن از مَثَل هاالف تشویق به اندیشیدن در مَثَل های قرآن ومراجعه به اهل بیت علیهم السلام در باره آنهاقرآن«و به راستی در این قرآن برای مردم ، از هر گونه مَثَلی آوردیم ، و چون برای ایشان آیه ای بیاوری ، آنان که کفر ورزیده اند ، حتماً خواهند گفت : شما جز بر باطل نیستید» .
.
ص: 402
«لَوْ أَنزَلْنَا هَذَا الْقُرْءَانَ عَلَی جَبَلٍ لَّرَأَیْتَهُ خَاشِعًا مُّتَصَدِّعًا مِّنْ خَشْیَهِ اللَّهِ وَ تِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ» . (1)
الحدیثالإمام الباقر علیه السلام :القُرآنُ ضُرِبَ فیهِ الأَمثالُ لِلنّاسِ وخاطَبَ اللّهُ نَبِیَّهُ بِهِ ونَحنُ ، فَلَیسَ یَعلَمُهُ غَیرُنا . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :إِنَّ أمثالَ القُرآنِ لَها فَوائِدُ ؛ فَأَنعِمُوا (3) النَّظَرَ فیها ، وأَکثِرُوا التَّفَکُّرَ وَالتَّدَبُّرَ فی مَعانیها ، ولا تَمُرّوا بِها . (4)
الإمام زین العابدین علیه السلام :اللهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وَاجعَلِ القُرآنَ لَنا فی ظُلَمِ اللَّیالی مُؤنِسا ... ، حَتّی توصِلَ إلی قُلوبِنا فَهمَ عَجائِبِهِ وزَواجِرَ أمثالِهِ ، الَّتی ضَعُفَتِ الجِبالُ الرَّواسی عَلی صَلابَتِها عَنِ احتِمالِهِ . (5)
ب التَّحذیرُ مِن عَدَمِ التَّدَبُّرِ فی أمثالِ القرآنِالکتاب«وَ لَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِی هَذَا الْقُرْءَانِ مِن کُلِّ مَثَلٍ فَأَبَی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُورًا» . (6)
.
1- .الحشر : 21 .
2- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 425 عن محمّد بن مسلم ، بحار الأنوار : ج 24 ص 72 ح 5 .
3- .أنعم النظر فی الشیء : أطال التفکّر فیه ( النهایه : ج 5 ص 83 « نعم » ) .
4- .مِصباح البراعه للراوندی : ج 1 ص 94 ، ریاض السالکین : ج 5 ص 461 ، شرح الکافی لِمُلّا صالح : ج 12 ص 221 .
5- .الصحیفه السجّادیّه : ص 159 الدعاء 42 ، مصباح المتهجّد : ص 520 الدعاء 603 ، الإقبال : ج 1 ص 451 .
6- .الإسراء : 89 .
ص: 403
ب - نهی از نیندیشیدن در مَثَل های قرآن
«اگر این قرآن را بر کوهی فرو می فرستادیم ، یقیناً آن [ کوه ] را از بیم خدا ، فروتن [ و ] از هم پاشیده می دیدی ، و این مَثَل ها را برای مردم می زنیم . باشد که آنان بیندیشند» .
حدیثامام باقر علیه السلام :در قرآن برای مردم ، مَثَل ها زده شده و خداوند با آنها ، پیامبرش و ما را مخاطب ساخته است . بنا بر این ، جز ما کسی آن را نمی داند .
امام صادق علیه السلام :مَثَل های قرآن ، فوایدی دارند . پس ، در آنها دقّت نظر کنید ، و در معانی آنها بسیار اندیشه و تدبّر نمایید ، و از کنارشان نگذرید .
امام زین العابدین علیه السلام :بار خدایا! بر محمّد و خاندان او درود فرست ، و قرآن را در تاریکی شب ها ، مونس ما قرار بده ... تا فهمیدن شگفتی های آن و بازدارندگی های مَثَل هایش را که کوه های استوار با همه صلابتشان ، توان تحمّل آن را ندارند ، به دل های ما برسانی .
ب نهی از نیندیشیدن در مَثَل های قرآنقرآن«و به راستی ، در این قرآن ، از هر گونه مَثَلی ، گوناگون آوردیم ؛ ولی بیشتر مردم ، جز سرِ انکار ندارند» .
.
ص: 404
«وَ لَقَدْ صَرَّفْنَا فِی هَذَا الْقُرْءَانِ لِلنَّاسِ مِن کُلِّ مَثَلٍ وَ کَانَ الْاءِنسَانُ أَکْثَرَ شَیْ ءٍ جَدَلًا» . (1)
«وَ لَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِی هَذَا الْقُرْءَانِ مِن کُلِّ مَثَلٍ وَ لَئِن جِئْتَهُم بِایَهٍ لَّیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا مُبْطِلُونَ» . (2)
«وَ سَکَنتُمْ فِی مَسَاکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُواْ أَنفُسَهُمْ وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنَا بِهِمْ وَضَرَبْنَا لَکُمُ الْأَمْثَالَ» . (3)
الحدیثمصباح الشریعه :قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام لِقاضٍ : هَل تَعرِفُ النّاسِخَ وَالمَنسوخَ ؟ قالَ : لا . (قالَ : فَهَل أشرَفتَ عَلی مُرادِ اللّهِ فی أمثالِ القُرآنِ؟ قالَ : لا) (4) . قالَ علیه السلام : إذاً هَلَکتَ وأَهلَکتَ ! وَالمُفتی یَحتاجُ إلی مَعرِفَهِ مَعانِی القُرآنِ ، وحَقائِقِ السُّنَنِ ، وبَواطِنِ الإِشاراتِ . (5)
9 / 5نَماذِجُ مِن أمثالِ القُرآنِأ مَثَلُ نورِ اللّه عزّوجلِّ«اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاهٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَهٍ الزُّجَاجَهُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِن شَجَرَهٍ مُّبَارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ لَا شَرْقِیَّهٍ وَ لَا غَرْبِیَّهٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَی نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَن یَشَاءُ وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ» . (6)
.
1- .الکهف : 54 .
2- .الروم : 58 .
3- .إبراهیم : 45 .
4- .ما بین القوسین سقط من المصدر ، وأثبتناه من طبعه مؤسسه الأعلمی للمطبوعات : ص 17 وبحار الأنوار .
5- .مصباح الشریعه : ص 355 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 121 ح 34 وراجع : تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 12 ح 9 .
6- .النور : 35 .
ص: 405
9 / 5 نمونه هایی از مَثَل های قرآن
الف - مَثَل نور خدا
«و به راستی ، در این قرآن ، برای مردم از هر گونه مَثَلی آوردیم ؛ ولی انسان بیش از هر چیز ، سرِ جدال دارد» .
«و به راستی ، در این قرآن ، برای مردم از هر گونه مَثَلی آوردیم ، و چون برای ایشان آیه ای بیاوری ، آنان که کفر ورزیده اند ، حتماً خواهند گفت : شما جز بر باطل نیستید» .
«و در سراهای کسانی که بر خود ستم روا داشتند ، سکونت گزیدید ، و برای شما آشکار گردید که با آنان چگونه معامله کردیم ، و مَثَل ها برای شما زدیم» .
حدیثمصباح الشریعه :امیر مؤمنان علیه السلام به قاضی ای فرمود : «آیا ناسخ و منسوخ [قرآن] را می شناسی؟» . گفت : خیر . فرمود : «آیا مراد خداوند را در مَثَل های قرآن می دانی؟» . گفت : خیر . فرمود : «پس هم خود ، هلاک شده ای و هم [دیگران را] به هلاکت افکنده ای . فتوا دهنده باید معانی قرآن و حقایق سنّت ها و باطن اشارات را بشناسد» .
9 / 5نمونه هایی از مَثَل های قرآنالف مَثَل نور خدا«خدا نور آسمان ها و زمین است . مَثَلِ نور او ، چون چراغدانی است که در آن ، چراغی ، و آن چراغ ، در شیشه ای است . آن شیشه ، گویی اختری درخشان است که از درخت خجسته زیتونی که نه شرقی است و نه غربی ، افروخته می شود . نزدیک است که روغنش هر چند بِدان آتشی نرسیده باشد روشنی بخشد . روشنی بر روی روشنی است . خدا هر که را بخواهد ، با نور خویش هدایت می کند ، و این مَثَل ها را خدا برای مردم می زند و خدا به هر چیزی داناست» .
.
ص: 406
ب مَثَلُ أصحابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله«مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاهِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْاءِنجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْئهُ فَازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی عَلَی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَهً وَ أَجْرًا عَظِیمًا» . (1)
ج مَثَلُ الحَقِّ وَالباطِلِ«أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِیَهُ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَدًا رَّابِیًا وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْیَهٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِّثْلُهُ کَذَلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا یَنفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذَلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ» . (2)
د مَثَلُ کَلِمَهٍ طَیِّبَهٍ ومَثَلُ کَلِمَهٍ خَبیثَهٍ«أَلَمْ تَرَکَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً کَلِمَهً طَیِّبَهً کَشَجَرَهٍ طَیِّبَهٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ * تُؤْتِی أُکُلَهَا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ * وَ مَثَلُ کَلِمَهٍ خَبِیثَهٍ کَشَجَرَهٍ خَبِیثَهٍ اجْتُثَّتْ مِن فَوْقِ الْأَرْضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٍ» . (3)
.
1- .الفتح : 29 .
2- .الرعد : 17 .
3- .إبراهیم : 24 26 .
ص: 407
ب - مَثَل یاران پیامبرصلی الله علیه وآله
ج - مَثَل حق و باطل
د - مَثَل سخن پاک و مَثَل سخن ناپاک
ب مَثَل یاران پیامبر صلی الله علیه و آله«محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر خداست و کسانی که با اویند ، بر کافران ، سختگیر [ و ] با همدیگر مهربان اند . آنان را در رکوع و سجود می بینی . فضل و خشنودی خدا را خواستارند . علامتِ [ مشخصّه ] آنان بر اثر سجود ، در چهره هایشان است . این صفت ایشان است در تورات ، و مَثَلِ آنها در انجیل ، چون کشته ای است که جوانه خود را بر می آورد و آن را مایه می دهد تا ستبر شود و بر ساقه های خود بِایستد و دهقانان را به شگفت آورد ، تا از [ انبوهیِ ] آنان [ خدا ] کافران را به خشم در اندازد . خدا به کسانی از آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند ، آمرزش و پاداش بزرگی وعده داده است» .
ج مَثَل حق و باطل«[ همو که ] از آسمان ، آبی فرو فرستاد . پس رودخانه هایی به اندازه گنجایش خود ، روان شدند ، و سیل ، کفی بلند روی خود برداشت ، و از آنچه برای به دست آوردن زینتی یا کالایی ، در آتش می گدازند هم ، نظیر آن ، کفی بر می آید . خداوند ، حق و باطل را چنین مَثَل می زند . امّا کف ، بیرون افتاده ، از میان می رود ؛ ولی آنچه به مردم سود می رساند ، در زمین [ باقی ]می ماند . خداوند ، مَثَل ها را چنین می زند» .
د مَثَل سخن پاک و مَثَل سخن ناپاک«آیا ندیدی خدا چگونه مَثَل زده؟ سخنی پاک که مانند درختی پاک است که ریشه اش استوار و شاخه اش در آسمان است ، [و ]میوه اش را هر دم به اذن پروردگارش می دهد. و البته خدا مَثَل ها را برای مردم می زند . شاید که آنان پند گیرند . و مَثَلِ سخنی ناپاک ، چون درختی ناپاک است که از روی زمین ، کنده شده و قراری ندارد» .
.
ص: 408
ه أمثالٌ فی بَیانِ خَصائِصِ المُؤمِنِ والکافِرِ«مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالْأَعْمَی وَ الْأَصَمِّ وَ الْبَصِیرِ وَ السَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً أَفَلَا تَذَکَّرُونَ» . (1)
«ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً عَبْدًا مَّمْلُوکًا لَا یَقْدِرُ عَلَی شَیْ ءٍ وَ مَن رَّزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًا فَهُوَ یُنفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَ جَهْرًا هَلْ یَسْتَوُنَ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْلَمُونَ * وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَّجُلَیْنِ أَحَدُهُمَا أَبْکَمُ لَا یَقْدِرُ عَلَی شَیْ ءٍ وَ هُوَ کَلٌّ عَلَی مَوْلَاهُ أَیْنَمَا یُوَجِّههُّ لَا یَأْتِ بِخَیْرٍ هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَ مَن یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ» . (2)
«ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَّجُلاً فِیهِ شُرَکَاءُ مُتَشَاکِسُونَ وَرَجُلاً سَلَمًا لِّرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْلَمُونَ» . (3)
«أَوَ مَن کَانَ مَیْتًا فَأَحْیَیْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَن مَّثَلُهُ فِی الظُّلُمَاتِ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا کَذَلِکَ زُیِّنَ لِلْکَافِرِینَ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ» . (4)
«أَفَمَن یَمْشِی مُکِبًّا عَلَی وَجْهِهِ أَهْدَی أَمَّن یَمْشِی سَوِیًّا عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ» . (5)
«وَ اضْرِبْ لَهُم مَّثَلاً رَّجُلَیْنِ جَعَلْنَا لِأَحَدِهِمَا جَنَّتَیْنِ مِنْ أَعْنَابٍ وَ حَفَفْنَاهُمَا بِنَخْلٍ وَ جَعَلْنَا بَیْنَهُمَا زَرْعًا * کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ ءَاتَتْ أُکُلَهَا وَ لَمْ تَظْلِم مِّنْهُ شَیْئا وَ فَجَّرْنَا خِلَالَهُمَا نَهَرًا * وَ کَانَ لَهُ ثَمَرٌ فَقَالَ لِصَاحِبِهِ وَ هُوَ یُحَاوِرُهُ أَنَا أَکْثَرُ مِنکَ مَالًا وَ أَعَزُّ نَفَرًا * وَ دَخَلَ جَنَّتَهُ وَ هُوَ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ قَالَ مَا أَظُنُّ أَن تَبِیدَ هَذِهِ أَبَدًا * وَ مَا أَظُنُّ السَّاعَهَ قَائِمَهً وَ لَئِن رُّدِدتُّ إِلَی رَبِّی لَأَجِدَنَّ خَیْرًا مِّنْهَا مُنقَلَبًا * قَالَ لَهُ صَاحِبُهُ وَ هُوَ یُحَاوِرُهُ أَکَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَهٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلاً * لَّکِنَّاْ هُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ لَا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَدًا * وَ لَوْلَا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ إِن تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنکَ مَالًا وَ وَلَدًا * فَعَسَی رَبِّی أَن یُؤْتِیَنِ خَیْرًا مِّن جَنَّتِکَ وَ یُرْسِلَ عَلَیْهَا حُسْبَانًا مِّنَ السَّمَاءِ فَتُصْبِحَ صَعِیدًا زَلَقًا * أَوْ یُصْبِحَ مَاؤُهَا غَوْرًا فَلَن تَسْتَطِیعَ لَهُ طَلَبًا * وَ أُحِیطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلَی مَا أَنفَقَ فِیهَا وَهِیَ خَاوِیَهٌ عَلَی عُرُوشِهَا وَ یَقُولُ یَالَیْتَنِی لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَدًا» . (6)
.
1- .هود : 24 .
2- .النحل : 75 و 76 .
3- .الزمر : 29 .
4- .الأنعام : 122 .
5- .الملک : 23 .
6- .الکهف : 32 42 .
ص: 409
ه - مَثَل هایی برای بیان ویژگی های مؤمن و کافر
ه مَثَل هایی برای بیان ویژگی های مؤمن و کافر«مَثَل این دو گروه ، چون نابینا و کر [ در مقایسه ] با بینا و شنواست . آیا در مَثَل ، یکسان اند؟ پس آیا پند نمی گیرید؟» .
«خدا مَثَلی می زند : بنده ای است زرخرید که هیچ کاری از او بر نمی آید . آیا [ او ] با کسی که به وی از جانب خود ، روزیِ نیکو داده ایم و او از آن ، در نهان و آشکار ، انفاق می کند ، یکسان است؟ ستایش ، خدای راست ؛ [ نه! ]بلکه بیشترشان نمی دانند . و خدا مَثَلی [ دیگر ]می زند : دو مردند که یکی از آنها لال است و هیچ کاری از او بر نمی آید و او سربار خداوندگارش است . هر جا که او را می فرستد ، خیری به همراه نمی آورد . آیا او با کسی که به عدالت فرمان می دهد و خود بر راه راست است ، یکسان است؟» .
«خدا مَثَلی زده است : مردی است که چند خواجه ناسازگار ، در [ مالکیت ] او شراکت دارند [ و هر یک ، او را به کاری می گمارند ]و مردی است که تنها ، فرمانبر یک مرد است . آیا این دو ، در مَثَل ، یکسان اند؟ ستایش ، خدای راست ؛ [ نه! ] بلکه بیشترشان نمی دانند» .
«آیا کسی که مرده[ دل ] بود و زنده اش گردانیدیم و برای او نوری پدید آوردیم تا در پرتو آن ، در میان مردم راه برود ، چون کسی است که گویی گرفتار در تاریکی هاست و از آن ، بیرون آمدنی نیست؟ این گونه برای کافران ، آنچه انجام می دادند ، زینت داده شد» .
«پس آیا آن کس که نگونسار راه می پیماید ، هدایت یافته تر است ، یا آن کس که ایستاده بر راه راست می رود؟» .
«و برای آنان ، آن دو مرد را مَثَل بزن که به یکی از آنها دو باغ انگور دادیم و پیرامون آن دو [ باغ ]را با درختان خرما پوشاندیم ، و میان آن دو را کشتزاری قرار دادیم . هر یک از این دو باغ ، محصول خود را [ به موقع ]می داد و از [ صاحبش ]چیزی دریغ نمی ورزید ، و میان آن دو [ باغ ] ، نهری روان کرده بودیم . و برای او میوه فراوان بود . پس به رفیقش در حالی که با او گفتگو می کرد گفت : «مال من از تو بیشتر است و از حیث افراد از تو نیرومندترم» و در حالی که او به خویشتن ستمکار بود ، داخل باغ شد [ و ] گفت : «گمان نمی کنم این نعمت ، هرگز زوال پذیرد و گمان نمی کنم که رستاخیز ، بر پا شود ، و اگر هم به سوی پروردگارم باز گردانده شوم ، قطعاً بهتر از این را در بازگشت ، خواهم یافت» . رفیقش در حالی که با او گفتگو می کرد به او گفت : «آیا به آن کسی که تو را از خاک [و] سپس از نطفه آفرید ، آن گاه تو را [ به صورت ] مردی در آورد ، کافر شدی؟ امّا من [ می گویم ] : اوست خدا ، پروردگار من ، و هیچ کس را با پروردگارم شریک نمی سازم . و چون داخل باغت شدی ، چرا نگفتی : ما شاء اللّه . نیرویی جز از سوی خدای یکتا نیست ؟ اگر مرا از حیث مال و فرزند ، کمتر از خود می بینی ، امید است که پروردگارم بهتر از باغ تو را به من عطا فرماید ، و بر آن [ باغ تو ] ، آفتی از آسمان بفرستد ، تا به زمینی هموار و لغزنده تبدیل گردد ، یا آب آن [ در زمین ]فروکش کند تا هرگز نتوانی آن را به دست آوری» . [ پس به او رسید آنچه باید برسد ] و [ آفت آسمانی ]میوه هایش را فرا گرفت . پس برای [ از کف دادن ] آنچه در آن [ باغ ]هزینه کرده بود ، دست هایش را بر هم می زد ، در حالی که داربست های آن ، فرو ریخته بود و [ به حسرت ]می گفت : ای کاش هیچ کس را شریک پروردگارم نمی ساختم!» .
.
ص: 410
و مَثَلُ الکافِرِ«وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لَا یَسْمَعُ إِلَّا دُعَاءً وَ نِدَاءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لَا یَعْقِلُونَ» . (1)
«إِنَّ شَرَّ الدَّوَآبِّ عِندَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ» . (2)
ز مَثَلُ المُشرِکِ«مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُواْ مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِیَاءَ کَمَثَلِ الْعَنکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنکَبُوتِ لَوْ کَانُواْ یَعْلَمُونَ» . (3)
«حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ وَ مَن یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَکَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکَانٍ سَحِیقٍ» . (4)
«لَهُ دَعْوَهُ الْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِهِ لَا یَسْتَجِیبُونَ لَهُم بِشَیْ ءٍ إِلَّا کَبَاسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْمَاءِ لِیَبْلُغَ فَاهُ وَ مَا هُوَ بِبَالِغِهِ وَ مَا دُعَاءُ الْکَافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلَالٍ» . (5)
.
1- .البقره : 171 .
2- .الأنفال : 22 .
3- .العنکبوت : 41 .
4- .الحجّ : 31 .
5- .الرعد : 14 .
ص: 411
و - مَثَل کافِر
ز - مَثَل مُشرک
و مَثَل کافِر«و مَثَل [ دعوت کننده ] کافران ، چون مَثَل کسی است که حیوانی را که جز صدا و ندایی [ مبهم ، چیزی ]نمی شنود ، بانگ می زند . [ آری ، ] کرند ، لال اند ، کورند ، [ و ] در نمی یابند» .
«قطعاً بدترین جنبندگان نزد خدا ، کران و لالانی اند که نمی اندیشند» .
ز مَثَل مُشرک«داستان کسانی که غیر از خدا دوستانی اختیار کرده اند ، همچون داستان عنکبوت است که [ با آب دهان خود ، ] خانه ای برای خویش ساخته است و در حقیقت اگر می دانستند سست ترینِ خانه ها ، همان خانه عنکبوت است» .
«در حالی که ایمان آورندگانِ خالص به خدا باشید ، نه شریک گیرندگان [ برای ] او! و هر کس به خدا شرک ورزد ، چنان است که گویی از آسمان ، فرو افتاده و مرغان [ شکاری ] ، او را ربوده اند ، یا باد ، او را به جایی دور افکنده است» .
«دعوت حق ، برای اوست ، و کسانی که جز او را می خوانند ، به آنان هیچ جوابی نمی دهند ، مگر مانند کسی که دو دستش را به سوی آب بگشاید تا [ آب ] به دهانش برسد ، در حالی که [ آب ] به [ دهان ] او نخواهد رسید ، و دعای کافران جز بر هدر نیست» .
.
ص: 412
ح مَثَلُ المُنافِقِ«مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُمَاتٍ لَا یُبْصِرُونَ» . (1)
«أَوْ کَصَیِّبٍ مِّنَ السَّمَاءِ فِیهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِی ءَاذَانِهِم مِّنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطُ بِالْکَافِرِینَ» . (2)
ط مَثَلُ الإِنفاقِ فی سَبیلِ اللّهِ عز و جل«مَّثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّهٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی کُلِّ سُنبُلَهٍ مِّاْئَهُ حَبَّهٍ وَاللَّهُ یُضَاعِفُ لِمَن یَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ * الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَا لَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا یُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُواْ مَنًّا وَ لَا أَذًی لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ * قَوْلٌ مَّعْرُوفٌ وَمَغْفِرَهٌ خَیْرٌ مِّن صَدَقَهٍ یَتْبَعُهَا أَذیً وَاللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ * یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَالْأَذَی کَالَّذِی یُنفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْاخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لَا یَقْدِرُونَ عَلَی شَیْ ءٍ مِّمَّا کَسَبُواْ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ * وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِیتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّهِ بِرَبْوَهٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِن لَّمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» . (3)
ی مَثَلُ الإِنفاقِ رِئاءَ النّاسِ«یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَالْأَذَی کَالَّذِی یُنفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْاخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لَا یَقْدِرُونَ عَلَی شَیْ ءٍ مِّمَّا کَسَبُواْ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ» . (4)
.
1- .البقره : 17 .
2- .البقره : 19 .
3- .البقره : 261 265 .
4- .البقره : 264 .
ص: 413
ح - مَثَل منافق
ط - مَثَل انفاق کردن در راه خدا
ی - مَثَل انفاق کردن ریایی
ح مَثَل منافق«مَثَل آنان ، همچون مَثَل کسانی است که آتشی افروختند و چون پیرامون آنان را روشنایی داد ، خدا نورشان را برد و آنان را در میان تاریکی هایی که نمی بینند ، رها ساخت» .
«یا چون [ کسانی که در معرض ] رگباری از آسمان که در آن ، تاریکی ها و رعد و برقی است [ قرار گرفته اند] ، از [ نهیب ]آذرخش [و] از بیم مرگ ، سر انگشتان خود را در گوش هایشان می نهند ؛ ولی خدا بر کافران ، احاطه دارد» .
ط مَثَل انفاق کردن در راه خدا«مَثَل [ صدقاتِ ] کسانی که اموالِ خود را در راه خدا انفاق می کنند ، همانند دانه ای است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه ای ، صد دانه باشد و خداوند برای هر کس که بخواهد ، [ آن را ] چند برابر می کند ، و خداوند ، گشایشگر داناست . کسانی که اموالِ خود را در راه خدا انفاق می کنند ، سپس در پیِ آنچه انفاق کرده اند ، منّت و آزاری روا نمی دارند ، پاداش آنان برایشان نزد پروردگارشان [ محفوظ ]است ، و بیمی بر آنان نیست و اندوهگین نمی شوند . گفتاری پسندیده [ در برابر نیازمندان ] و گذشت [ از اصرار و تندیِ آنان ] ، بهتر از صدقه ای است که آزاری به دنبال آن باشد ، و خداوند ، بی نیاز بردبار است . ای کسانی که ایمان آورده اید! صدقه های خود را با منّت و آزار ، باطل مکنید ، مانند کسی که مالش را برای خودنمایی به مردم ، انفاق می کند و به خدا و روز بازپسین ، ایمان ندارد . پس مَثَلِ او ، همچون مَثَلِ سنگ خارایی است که بر روی آن ، خاکی [ نشسته ] است ، و رگباری به آن رسیده و آن [ سنگ ]را سخت و صاف بر جای نهاده است . آنان ( ریاکاران ) نیز از آنچه به دست آورده اند ، بهره ای نمی برند ، و خداوند ، گروه کافران را هدایت نمی کند . و مَثَل [ صدقاتِ ] کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا و استواری روحشان انفاق می کنند ، همچون مَثَلِ باغی است که بر فراز پشته ای قرار دارد [ که اگر ] رگباری بر آن برسد ، دو چندان محصول بر می آورد ، و اگر رگباری هم بر آن نرسد ، بارانِ ریزی [ برای آن بس است ] و خداوند به آنچه انجام می دهید ، بیناست» .
ی مَثَل انفاق کردن ریایی«ای کسانی که ایمان آورده اید! صدقه های خود را با منّت و آزار ، باطل مکنید ، مانند کسی که مالش را برای خودنمایی به مردم ، انفاق می کند و به خدا و روز بازپسین ، ایمان ندارد . پس مَثَلِ او همچون مَثَلِ سنگ خارایی است که بر روی آن ، خاکی [ نشسته ]است ، و رگباری به آن رسیده و آن [ سنگ ]را سخت و صاف بر جای نهاده است . آنان ( ریاکاران ) نیز از آنچه به دست آورده اند ، بهره ای نمی برند ، و خداوند ، گروه کافران را هدایت نمی کند» .
.
ص: 414
ک مَثَلُ الحَیاهِ الدُّنیا«إِنَّمَا مَثَلُ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا کَمَاءٍ أَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعَامُ حَتَّی إِذَا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَ ازَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُهَا أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَیْهَا أَتَاهَا أَمْرُنَا لَیْلاً أَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَصِیدًا کَأَن لَّمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الْایَاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» . (1)
«وَ اضْرِبْ لَهُم مَّثَلَ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا کَمَاءٍ أَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیمًا تَذْرُوهُ الرِّیَاحُ وَ کَانَ اللَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ مُّقْتَدِرًا» . (2)
«اعْلَمُواْ أَنَّمَا الْحَیَاهُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَهٌ وَ تَفَاخُرُ بَیْنَکُمْ وَ تَکَاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطَامًا وَ فِی الْأَخِرَهِ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَ مَغْفِرَهٌ مِّنَ اللَّهِ وَ رِضْوَانٌ وَ مَا الْحَیَاهُ الدُّنْیَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ» . (3)
ل مَثَلُ أعمالِ الکُفّارِ«مَّثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ لَا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُواْ عَلَی شَیْ ءٍ ذَلِکَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَعِیدُ» . (4)
«وَ الَّذِینَ کَفَرُواْ أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابِ بِقِیعَهٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْئانُ مَاءً حَتَّی إِذَا جَاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئا وَ وَجَدَ اللَّهَ عِندَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَ اللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ» . (5)
.
1- .یونس : 24 .
2- .الکهف : 45 .
3- .الحدید : 20 .
4- .إبراهیم : 18 .
5- .النور : 39 .
ص: 415
ک - مَثَل زندگی دنیا
ل - مَثَل کردارهای کافران
ک مَثَل زندگی دنیا«در حقیقت ، مَثَلِ زندگی دنیا ، به سان آبی است که آن را از آسمان ، فرو ریختیم . پس گیاه زمین از آنچه مردم و دام ها می خورند با آن در آمیخت ، تا آن گاه که زمین ، پیرایه خود را بر گرفت و آراسته گردید و اهل آن پنداشتند که آنان بر آن قدرت دارند . شبی یا روزی ، فرمان [ ویرانیِ ] ما آمد و آن را چنان درویده کردیم که گویی دیروز وجود نداشته است . این گونه ، نشانه ها[ ی خود ] را برای مردمی که اندیشه می کنند ، به روشنی بیان می کنیم» .
«و برای آنان ، زندگی دنیا را مَثَل بزن که مانند آبی است که آن را از آسمان ، فرو فرستادیم . سپس گیاه زمین با آن در آمیخت و [ چنان ] خشک گردید که بادها پراکنده اش کردند ، و خداست که همواره بر هر چیزی تواناست» .
«بدانید که زندگی دنیا ، در حقیقت ، بازی و سرگرمی و آرایش و فخرفروشیِ شما به یکدیگر و فزون جویی در اموال و فرزندان است . [ مَثَل آنها ] چون مَثَل بارانی است که کشاورزان را رُستنیِ آن [ باران ] ، به شگفتی می اندازد ، سپس [ آن کشت ]خشک شود و آن را زرد ببینی ، آن گاه خاشاک شود . و در آخرت ، [ دنیاپرستان را ]عذابی سخت است و [ مؤمنان را ] از جانب خدا آمرزش و خشنودی است ، و زندگانی دنیا ، جز کالای فریبنده نیست» .
ل مَثَل کردارهای کافران«مَثَل کسانی که به پروردگار خود کافر شدند ، کردارهایشان به خاکستری می ماند که بادی تند در روزی طوفانی بر آن بوزد . از آنچه به دست آورده اند ، هیچ [ بهره ای ] نمی توانند بُرد . این است همان گم راهیِ دور و دراز» .
«و کسانی که کفر ورزیدند ، کارهایشان چون سرابی در زمینی هموار است که تشنه ، آن را آبی می پندارد ، تا چون بِدان رسد ، آن را چیزی نیابد و خدا را نزد خویش یابد و حسابش را تمام به او بدهد و خدا زودشمار است» .
.
ص: 416
م مَثَلُ القُلوبِ القاسِیَهِ«ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُم مِّن بَعْدِ ذَلِکَ فَهِیَ کَالْحِجَارَهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجَارَهِ لَمَا یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ وَ إِنَّ مِنْهَا لَمَا یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ وَ إِنَّ مِنْهَا لَمَا یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ» . (1)
ن مَثَلُ الجاهِلِ«أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً» . (2)
«یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَطِیعُواْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَوَلَّوْاْ عَنْهُ وَأَنتُمْ تَسْمَعُونَ * وَلَا تَکُونُواْ کَالَّذِینَ قَالُواْ سَمِعْنَا وَهُمْ لَا یَسْمَعُونَ * إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ * وَلَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْرًا لأََّسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّواْ وَّهُم مُّعْرِضُونَ » . (3)
س مَثَلُ العالِمِ بِلا عَمَلٍ«مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُواْ التَّوْرَاهَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوهَا کَمَثَلِ الْحِمَارِ یَحْمِلُ أَسْفَارَا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِایَاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» . (4)
«وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی ءَاتَیْنَاهُ ءَایَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنَ الْغَاوِینَ * وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الأَْرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَث ذَّلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِایَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ * سَاءَ مَثَلاً الْقَوْمُ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِایَاتِنَا وَأَنفُسَهُمْ کَانُواْ یَظْلِمُونَ» . (5)
.
1- .البقره : 74 .
2- .الفرقان : 44 .
3- .الأنفال : 20 23 .
4- .الجمعه : 5 .
5- .الأعراف : 175 177 .
ص: 417
م - مَثَل دل های سخت
ن - مَثَل نادان
س - مَثَل عالم بی عمل
م مَثَل دل های سخت«سپس دل های شما پس از این [ واقعه ] سخت گردید ، همانند سنگ ، یا سخت تر از آن ؛ چرا که از برخی سنگ ها ، جوی هایی بیرون می زند ، و پاره ای از آنها می شکافند و آب از آن خارج می شود ، و برخی از آنها از بیم خدا فرو می ریزند ، و خدا از آنچه می کنید ، غافل نیست» .
ن مَثَل نادان«آیا می پنداری که بیشتر آنان می شنوند یا می اندیشند؟ آنان نیستند ، مگر مانند چارپایان ؛ بلکه گم راه ترند» .
«ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا و فرستاده او را فرمان برید ، و از او روی بر نتابید ، در حالی که [سخنان او را ]می شنوید ، و مانند کسانی مباشید که گفتند : «شنیدیم» ، در حالی که نمی شنیدند . قطعاً بدترین جنبندگان نزد خدا ، کران و لالانی اند که نمی اندیشند . و اگر خدا در آنان خیری می یافت ، قطعاً شنوایشان می ساخت ، و اگر آنان را شنوا می کرد ، حتماً باز به حال اِعراض ، روی بر می تافتند» .
س مَثَل عالم بی عمل«مَثَل کسانی که [ عمل به ] تورات بر آنان بار شد [ و بِدان مکلّف گردیدند ] ، آن گاه آن را به کار نبستند ، همچون مَثَلِ الاغی است که کتاب هایی را بر پشت می کشد . [ وه ] چه زشت است وصف آن قومی که آیات خدا را به دروغ گرفتند! و البته خدا مردم ستمگر را راه نمی نماید» .
«و خبر آن کس را که آیات خود را به او داده بودیم ، برای آنان بخوان که از آنها عاری گشت . آن گاه شیطان ، او را دنبال کرد و از گم راهان شد . و اگر می خواستیم ، قدر او را به وسیله آن [ آیات ] ، بالا می بردیم ؛ امّا او به زمین [ دنیا ] گرایید و از هوس خود ، پیروی کرد . از این رو داستانش چون داستان سگ است [ که ] اگر بر آن حمله ور شوی ، زبان از کام بر می آورد ، و اگر آن را رها کنی ، [ باز هم ]زبان از کام بر می آورد . این ، مَثَل آن گروهی است که آیات ما را تکذیب کردند . پس این داستان را [ برای آنان ]حکایت کن ، شاید که آنان بیندیشند . چه زشت است داستان گروهی که آیات ما را تکذیب و به خود ، ستم می نمودند!» .
.
ص: 418
ع مَثَلُ الزَّوجِ الصّالِحِ وَالطّالِحِ«ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَیْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یُغْنِیَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَیْئا وَ قِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّا خِلِینَ * وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِّلَّذِینَ ءَامَنُواْ امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِندَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّهِ وَ نَجِّنِی مِن فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» . (1)
ف مَثَلُ الکُفرِ بِنِعمَهِ اللّه عزّوجلِّ«وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیَهً کَانَتْ ءَامِنَهً مُّطْمَئِنَّهً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِمَا کَانُواْ یَصْنَعُونَ» . (2)
9 / 6الاِستِعانَهُ بِالقَسَمِأ القَسَمُ بِلَفظِ الجَلالَهِ«وَ یَجْعَلُونَ لِمَا لَا یَعْلَمُونَ نَصِیبًا مِّمَّا رَزَقْنَاهُمْ تَاللَّهِ لَتُسْئلُنَّ عَمَّا کُنتُمْ تَفْتَرُونَ» . (3)
«تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَی أُمَمٍ مِّن قَبْلِکَ فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ» . (4)
ب القَسَمُ بِالرَّبِّ«فَلَا وَرَبِّکَ لَا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لَا یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا» . (5)
.
1- .التحریم : 10 و 11 .
2- .النحل : 112 .
3- .النحل : 56 .
4- .النحل : 63 .
5- .النساء : 65 .
ص: 419
ع - مَثَل همسر خوب و بد
ف - مَثَل ناسپاسی از نعمت خدا
9 / 6 کمک گرفتن از سوگندها
الف - سوگند خوردن به لفظ جلاله (اللَّه)
ب - سوگند خوردن به پروردگار
ع مَثَل همسر خوب و بد«خدا برای کسانی که کفر ورزیده اند ، زن نوح و زن لوط را مَثَل آورده [ که ] هر دو ، در نکاح دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آنها خیانت کردند و کاری از دست [ شوهران ] آنها در برابر خدا ساخته نبود ، و [به آن دو زن] گفته شد : «با داخل شوندگان ، داخل آتش شوید» ، و خدا برای کسانی که ایمان آورده اند ، همسر فرعون را مَثَل آورده ، آن گاه که گفت : پروردگارا! پیش خود در بهشت ، خانه ای برایم بساز ، و مرا از فرعون و کردارش نجات ده ، و مرا از دست مردم ستمگر بِرَهان» .
ف مَثَل ناسپاسی از نعمت خدا«و خدا شهری را مَثَل زده است که امن و امان بود [ و ] روزی اش از هر سو فراوان می رسید . پس [ ساکنانش ]نعمت های خدا را ناسپاسی کردند ، و خدا هم به سزای آنچه انجام می دادند ، طعم گرسنگی و هراس را به [ مردم ]آن چشانید» .
9 / 6کمک گرفتن از سوگندهاالف سوگند خوردن به لفظ جلاله (اللّه )«و از آنچه به ایشان روزی دادیم ، نصیبی برای آن [ خدایانی ] که نمی دانند [ چیست ] ، می نهند . به خدا سوگند که از آنچه به دروغ بر می بافتید ، حتماً سؤال خواهید شد» .
«سوگند به خدا که به سوی امّت های پیش از تو [ رسولانی ] فرستادیم ؛ ولی شیطان ، اعمالشان را برایشان آراست و امروز [ هم ]سرپرستشان هموست و برایشان عذابی دردناک است» .
ب سوگند خوردن به پروردگار«ولی چنین نیست و به پروردگارت سوگند که ایمان نمی آورند ، مگر آن که تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است ، داور گردانند ، سپس از حکمی که کرده ای ، در دل هایشان احساس ناراحتی [ و تردید ] نکنند و کاملاً سرِ تسلیم فرود آورند» .
.
ص: 420
«فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَ الْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ * عَلَی أَن نُّبَدِّلَ خَیْرًا مِّنْهُمْ وَ مَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ» . (1)
«فَوَرَبِّکَ لَنَسْئلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * عَمَّا کَانُواْ یَعْمَلُونَ» . (2)
«فَوَرَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّیَاطِینَ» . (3)
«وَ قَالَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَا تَأْتِینَا السَّاعَهُ قُلْ بَلَی وَ رَبِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ عَالِمِ الْغَیْبِ» . (4)
«زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُواْ أَن لَّن یُبْعَثُواْ قُلْ بَلَی وَ رَبِّی لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِمَا عَمِلْتُمْ وَ ذَلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ» . (5)
«وَ یَسْتَنبِئونَکَ أَحَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ مَا أَنتُم بِمُعْجِزِینَ» . (6)
«فَوَ رَبِّ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَا أَنَّکُمْ تَنطِقُونَ» . (7)
ج القَسَمُ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله«لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ * فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَهُ مُشْرِقِینَ» . (8)
«لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ * وَ أَنتَ حِلُّ بِهَذَا الْبَلَدِ * وَ وَالِدٍ وَمَا وَلَدَ * لَقَدْ خَلَقْنَا الْاءِنسَانَ فِی کَبَدٍ» . (9)
.
1- .المعارج : 40 و 41 .
2- .الحجر : 92 و 93 .
3- .مریم : 68 .
4- .سبأ : 3 .
5- .التغابن : 7.
6- .یونس : 53 .
7- .الذاریات : 23 .
8- .الحجر : 72 و 73 .
9- .البلد : 1 4 .
ص: 421
ج - سوگند خوردن به پیامبرصلی الله علیه وآله
«[ هرگز! ] به پروردگار خاوران و باختران ، سوگند یاد نمی کنم که ما تواناییم به جای آنان ، بهتر از ایشان را بیاوریم ، و بر ما پیشی نتوانند جُست» .
«به پروردگارت سوگند که از همه آنان ، پرسش خواهیم کرد ، از کارهایی که می کرده اند» .
«پس به پروردگارت سوگند که آنها را با شیاطین ، محشور خواهیم ساخت» .
«و کسانی که کافر شدند ، گفتند : «رستاخیز برای ما نخواهد آمد» . بگو : چرا! سوگند به پروردگارم ، [همان ]دانای نهان ، که [رستاخیز ]حتماً برای شما خواهد آمد» .
«کسانی که کفر ورزیدند ، پنداشتند که هرگز برانگیخته نخواهند شد . بگو : «آری ، سوگند به پروردگارم ، حتماً برانگیخته خواهید شد . سپس شما را به [ حقیقت ] آنچه کرده اید ، قطعاً آگاه خواهند ساخت ، و این بر خدا آسان است»» .
«و از تو خبر می گیرند : «آیا آن راست است؟» . بگو : آری! سوگند به پروردگارم که آن قطعاً راست است و شما نمی توانید [ خدا را ]درمانده کنید» .
«به پروردگار آسمان و زمین ، سوگند که آن ، حق است ، همان گونه که خود شما سخن می گویید» .
ج سوگند خوردن به پیامبر صلی الله علیه و آله«به جان تو سوگند ، که آنان در مستی خود ، سرگردان بودند . پس به هنگام طلوع آفتاب ، فریاد [ مرگبار ] ، آنان را فرا گرفت» .
«سوگند به این شهر ، و حال آن که تو در این شهر ، جای داری . سوگند به پدری [ چنان ] و آن کسی را که به وجود آورد . به راستی که انسان را در رنج آفریده ایم» .
.
ص: 422
د القَسَمُ بِالقُرآنِ الکَریمِ«یس * وَ الْقُرْءَانِ الْحَکِیمِ * إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ * عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ» . (1)
«ص وَ الْقُرْءَانِ ذِی الذِّکْرِ * بَلِ الَّذِینَ کَفَرُواْ فِی عِزَّهٍ وَ شِقَاقٍ * کَمْ أَهْلَکْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ فَنَادَواْ وَّ لَاتَ حِینَ مَنَاصٍ * وَ عَجِبُواْ أَن جَاءَهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ وَ قَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا سَحِرٌ کَذَّابٌ * أَجَعَلَ الْأَلِهَهَ إِلَهًا وَاحِدًا إِنَّ هَذَا لَشَیْ ءٌ عُجَابٌ» . (2)
«ق وَ الْقُرْءَانِ الْمَجِیدِ * بَلْ عَجِبُواْ أَن جَاءَهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ فَقَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا شَیْ ءٌ عَجِیبٌ» . (3)
«حم * وَ الْکِتَابِ الْمُبِینِ * إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهٍ مُّبَارَکَهٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ * فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ * أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ» . (4)
«حم * وَ الْکِتَابِ الْمُبِینِ * إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْءَانًا عَرَبِیًّا لَّعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ * وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ لَدَیْنَا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ» . (5)
ه القَسَمُ بِالعَصرِ«وَ الْعَصْرِ * إِنَّ الْاءِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ » . (6)
و القَسَمُ بِالنُّجومِ ومَواقِعِها«وَ النَّجْمِ إِذَا هَوَی * مَا ضَلَّ صَاحِبُکُمْ وَ مَا غَوَی * وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی» . (7)
«فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ * وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَّوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ * إِنَّهُ لَقُرْءَانٌ کَرِیمٌ * فِی کِتَابٍ مَّکْنُونٍ * لَا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» . (8)
.
1- .یس : 1 4 .
2- .ص : 1 5 .
3- .ق : 1 و 2 .
4- .الدخان : 1 5 .
5- .الزخرف : 1 4 .
6- .العصر : 1 و 2 .
7- .النجم : 1 4 .
8- .الواقعه : 75 79 .
ص: 423
د - سوگند خوردن به قرآن کریم
ه - سوگند خوردن به عصر
و - سوگند خوردن به ستارگان و جایگاه های آنها
د سوگند خوردن به قرآن کریم«یا سین . سوگند به قرآن حکمت آموز ، که قطعاً تو از [ جمله ] پیامبرانی ، بر راهی راست» .
«صاد . سوگند به قرآن پراندرز . آری ، آنان که کفر ورزیدند ، در سرکشی و ستیزه اند . چه بسیار نسل ها که پیش از ایشان هلاک کردیم که [ ما را ] به فریاد خواندند ؛ ولی دیگر مجال گریز نبود! و از این که هشدار دهنده ای از خودشان برایشان آمده ، در شگفت اند ، و کافران می گویند : «این ، ساحری شیّاد است . آیا خدایان [ متعدّد ] را خدای واحدی قرار داده؟ این واقعاً چیزی عجیب است!»» .
«قاف . سوگند به قرآنِ باشکوه [ که آنان نگرویدند ] ؛ بلکه از این که هشدار دهنده ای از خودشان برایشان آمد ، در شگفت شدند و کافران گفتند : این [ محمّد و حکایت معاد ] ، چیزی عجیب است!» .
«حا میم . سوگند به کتاب روشنگر ، [ که ] ما آن را در شبی فرخنده نازل کردیم ، که ما هشدار دهنده بودیم . در آن [ شب ] ، هر [ گونه ]کاری [ به نحوی ] استوار ، فیصله می یابد . [ این ] کاری است [ که ] از جانب ما [ صورت می گیرد ] . ما فرستنده[ ی پیامبران ] بودیم» .
«حا میم . سوگند به کتاب روشنگر . ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم باشد که بیندیشید و همانا که آن در کتاب اصلی ( لوح محفوظ ) به نزد ما ، سخت والا و پرحکمت است» .
ه سوگند خوردن به عصر«سوگند به عصر ، که انسان واقعاً دستخوشِ زیان است» .
و سوگند خوردن به ستارگان و جایگاه های آنها«سوگند به اختر ؛ چون فرود می آید [ که ] یار شما ، نه گم راه شده و نه در نادانی مانده ، و از سر هوس ، سخن نمی گوید . این سخن ، جز وحیی که وحی می شود ، نیست» .
«نه[ چنین است که می پندارید ]! سوگند به جایگاه های [ ویژه و فواصل معیّن ] ستارگان و اگر بدانید ، آن سوگندی سخت بزرگ است که این [ پیام ] ، قطعاً قرآنی است ارجمند ، در کتابی نهفته ، که جز پاک شدگان ، به آن دست نمی زنند» .
.
ص: 424
ز القَسَمُ بِالسَّماءِ«وَ الذَّارِیَاتِ ذَرْوًا * فَالْحَامِلَاتِ وِقْرًا * فَالْجَارِیَاتِ یُسْرًا * فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا * إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ * وَ إِنَّ الدِّینَ لَوَاقِعٌ * وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُکِ * إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُّخْتَلِفٍ» . (1)
ح تِلکَ الأَقسامُ«وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا * فَالزَّاجِرَاتِ زَجْرًا * فَالتَّالِیَاتِ ذِکْرًا * إِنَّ إِلَهَکُمْ لَوَاحِدٌ» . (2)
«وَ الذَّارِیَاتِ ذَرْوًا * فَالْحَامِلَاتِ وِقْرًا * فَالْجَارِیَاتِ یُسْرًا * فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا * إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ * وَ إِنَّ الدِّینَ لَوَاقِعٌ» . (3)
«وَ الطُّورِ * وَ کِتَابٍ مَّسْطُورٍ * فِی رَقٍّ مَّنشُورٍ * وَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ * وَ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ * وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ * إِنَّ عَذَابَ رَبِّکَ لَوَاقِعٌ * مَّا لَهُ مِن دَافِعٍ» . (4)
«ن وَ الْقَلَمِ وَ مَا یَسْطُرُونَ * مَا أَنتَ بِنِعْمَهِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ * وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْرًا غَیْرَ مَمْنُونٍ * وَ إِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ» . (5)
«فَلَا أُقْسِمُ بِمَا تُبْصِرُونَ * وَ مَا لَا تُبْصِرُونَ * إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ * وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِیلاً مَّا تُؤْمِنُونَ * وَلَا بِقَوْلِ کَاهِنٍ قَلِیلاً مَّا تَذَکَّرُونَ * تَنزِیلٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِینَ» . (6)
«وَ مَا یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ وَ مَا هِیَ إِلَّا ذِکْرَی لِلْبَشَرِ * کَلَّا وَ الْقَمَرِ * وَ الَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ * وَ الصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ * إِنَّهَا لَاءِحْدَی الْکُبَرِ * نَذِیرًا لِّلْبَشَرِ * لِمَن شَاءَ مِنکُمْ أَن یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ» . (7)
.
1- .الذاریات : 1 8 .
2- .الصافّات : 1 4 .
3- .الذاریات : 1 6 .
4- .الطور : 1 8 .
5- .القلم : 1 4 .
6- .الحاقّه : 38 43 .
7- .المدّثّر : 31 37 .
ص: 425
ز - سوگند خوردن به آسمان
ح - این سوگند
ز سوگند خوردن به آسمان«سوگند به بادهای ذرّه افشان ، و ابرهای گرانبار ، و سَبُک سِیران ، و تقسیم کنندگان کار[ ها] ، که آنچه وعده داده شده اید ، راست است و [ روز ] پاداش ، واقعیت دارد . سوگند به آسمان مشبّک ، که شما [ در باره قرآن ] در سخنی گوناگونید» .
ح و این چند سوگند«سوگند به صف بستگان که صفی [ باشُکوه ] بسته اند و به بازدارندگان که به سختی باز می دارند و به تلاوت کنندگان [ آیات الهی ] ، که قطعاً معبود شما یگانه است» .
«سوگند به بادهای ذرّه افشان ، و ابرهای گرانبار ، و سبُک سِیران ، و تقسیم کنندگان کارها ، که آنچه وعده داده شده اید ، راست است» .
«سوگند به طور ، و کتابی نگاشته شده ، در طوماری گسترده . سوگند به آن خانه آباد [ خدا ] . سوگند به بام بلند [ آسمان ] و آن دریای سرشار [ و افروخته ] ، که عذاب پروردگارت واقع شدنی است [و ]آن را هیچ بازدارنده ای نیست» .
«نون . سوگند به قلم و آنچه می نویسند [ که ] تو ، به لطف پروردگارت ، دیوانه نیستی ، و بی گمان ، تو را پاداشی بی منّت خواهد بود ، و راستی که تو را خویی والاست» .
«پس نه[ چنان است که می پندارید] . سوگند یاد می کنم به آنچه می بینید ، و آنچه نمی بینید ، که [ قرآن ] قطعاً گفتار فرستاده ای بزرگوار است ، و آن ، گفتار شاعری نیست که کمتر [ به آن ] ایمان دارید ، و نه گفتار کاهنی که کمتر [ از آن ] پند می گیرید . [ پیامِ ] فرود آمده ای است از جانب پروردگار جهانیان» .
«و [ شماره ] سپاهیان پروردگارت را جز او نمی داند ، و این [ آیات ] ، جز تذکاری برای بشر نیست . نه چنین است [ که می پندارند ]! سوگند به ماه ، و سوگند به شامگاه ، چون پشت می کند ، و سوگند به بامداد ، چون آشکار می شود ، که آیات [ قرآن ] از پدیده های بزرگ است . برای بشر ، هشدار دهنده است ، برای هر که از شما که بخواهد پیشی جوید یا باز ایستد» .
.
ص: 426
«لَا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَهِ * وَ لَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ * أَیَحْسَبُ الْاءِنسَانُ أَلَّن نَّجْمَعَ عِظَامَهُ * بَلَی قَادِرِینَ عَلَی أَن نُّسَوِّیَ بَنَانَهُ * بَلْ یُرِیدُ الْاءِنسَانُ لِیَفْجُرَ أَمَامَهُ * یَسْئلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ» . (1)
«وَ الْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا * فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا * وَ النَّاشِرَاتِ نَشْرًا * فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا * فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرًا * عُذْرًا أَوْ نُذْرًا * إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَوَاقِعٌ» . (2)
«وَ النَّازِعَاتِ غَرْقًا * وَ النَّاشِطَاتِ نَشْطًا * وَ السَّابِحَاتِ سَبْحًا * فَالسَّابِقَاتِ سَبْقًا * فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا * یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَهُ * تَتْبَعُهَا الرَّادِفَهُ * قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ وَاجِفَهٌ * أَبْصَارُهَا خَاشِعَهٌ» . (3)
«فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ * الْجَوَارِ الْکُنَّسِ * وَ الَّیْلِ إِذَا عَسْعَسَ * وَ الصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ * إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ * ذِی قُوَّهٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ * مُّطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ » . (4)
«فَلَا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ * وَ الَّیْلِ وَ مَا وَسَقَ * وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ * لَتَرْکَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ * فَمَا لَهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ * وَ إِذَا قُرِئَ عَلَیْهِمُ الْقُرْءَانُ لَا یَسْجُدُونَ» . (5)
«وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ * وَ الْیَوْمِ الْمَوْعُودِ * وَ شَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ * قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ * النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ * إِذْ هُمْ عَلَیْهَا قُعُودٌ * وَ هُمْ عَلَی مَا یَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِینَ شُهُودٌ * وَ مَا نَقَمُواْ مِنْهُمْ إِلَّا أَن یُؤْمِنُواْ بِاللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ» . (6)
«وَ السَّمَاءِ وَ الطَّارِقِ * وَ مَا أَدْرَاکَ مَا الطَّارِقُ * النَّجْمُ الثَّاقِبُ * إِن کُلُّ نَفْسٍ لَّمَّا عَلَیْهَا حَافِظٌ ». (7)
.
1- .القیامه : 1 6 .
2- .المرسلات : 1 7 .
3- .النازعات : 1 9 .
4- .التکویر : 15 21 .
5- .الإنشقاق : 16 21 .
6- .البروج : 1 8 .
7- .الطارق : 1 4 .
ص: 427
«نه! سوگند به روز رستاخیز ، و [ باز ] نه سوگند به وجدان سرزنشگر . آیا انسان می پندارد که هرگز ریزه استخوان هایش را گرد نخواهیم آورد؟! آری ، تواناییم که [ حتّی خطوط ] سر انگشتانش را [ یکایک ] درست [ و بازسازی ] کنیم ؛ ولی انسان می خواهد که در پیشگاه او ، فسادکاری کند . می پرسد : روز رستاخیز ، چه وقت است؟» .
«سوگند به فرستادگانِ پی در پی ، که سخت توفنده اند ، و سوگند به افشانندگانِ افشانگر ، که [ میان حق و باطل ] جُداگرند و القا کننده وحی اند خواه عذری باشد یا هشداری که آنچه وعده یافته اید ، قطعاً رخ خواهد داد» .
«سوگند به فرشتگانی که به سختی جان می ستانند ، و به فرشتگانی که جان را به آرامی می گیرند ، پس در پیشی گرفتن سبقت گیرنده اند و کار را تدبیر می کنند ، آن روز که لرزنده بلرزد و از پی آن ، لرزه ای [دگر] افتد ، در آن روز ، دل هایی ، سخت هراسان اند [و] دیدگان آن فرو افتاده اند» .
«نه ، نه! سوگند به اختران گردان ، [ که از دیده ] نهان می شوند و از نو می آیند . سوگند به شب ، چون پشت می گرداند . سوگند به صبح ، چون دمیدن می گیرد ، که [ قرآن ]سخن فرشته بزرگواری است ؛ نیرومند [ که ] پیش خداوند عرش ، بلندپایگاه است . در آن جا ، [ هم ] مُطاع [ و هم ] امین است» .
«نه ، نه! سوگند به شَفَق ، سوگند به شب و آنچه [ شب ] فرو می پوشاند ، سوگند به ماه ، چون [ بَدْرِ ]تمام می شود ، که قطعاً از حالی به حالی بر خواهید نشست . پس چرا آنان باور نمی دارند؟ و چون بر آنان قرآن تلاوت می شود ، چهره بر خاک نمی سایند؟» .
«سوگند به آسمانِ آکنده از برج ، و به روزِ موعود ، و به گواه و موردِ گواهی . مرگ بر گروه [آتش افروز در ]خندق ؛ همان آتش مایه دار [ و انبوه] ، آن گاه که آنان بالای آن [ خندق به تماشا ]نشسته بودند ، و خود بر آنچه بر [ سرِ ] مؤمنان می آوردند ، گواه بودند ، و بر آنان عیبی نگرفته بودند ، جز این که به خدای ارجمند ستوده ، ایمان آورده بودند!» .
«سوگند به آسمان و آن اختر شبگرد . و تو چه می دانی که اختر شبگرد چیست؟ آن اختر فروزان . هیچ کس نیست ، مگر این که نگاهبانی بر او [ گماشته شده ]است» .
.
ص: 428
«وَ الْفَجْرِ * وَ لَیَالٍ عَشْرٍ * وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ * وَ الَّیْلِ إِذَا یَسْرِ * هَلْ فِی ذَلِکَ قَسَمٌ لِّذِی حِجْرٍ» . (1)
«لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ * وَ أَنتَ حِلُّ بِهَذَا الْبَلَدِ * وَ وَالِدٍ وَمَا وَلَدَ * لَقَدْ خَلَقْنَا الْاءِنسَانَ فِی کَبَدٍ» . (2)
«وَ الشَّمْسِ وَ ضُحَاهَا * وَ الْقَمَرِ إِذَا تَلَاهَا * وَ النَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا * وَ الَّیْلِ إِذَا یَغْشَاهَا * وَ السَّمَاءِ وَ مَا بَنَاهَا * وَالْأَرْضِ وَ مَا طَحَاهَا * وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا * قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا * وَ قَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا» . (3)
«وَ الَّیْلِ إِذَا یَغْشَی * وَ النَّهَارِ إِذَا تَجَلَّی * وَ مَا خَلَقَ الذَّکَرَ وَ الْأُنثَی * إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی» . (4)
«وَ الضُّحَی * وَ الَّیْلِ إِذَا سَجَی * مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ مَا قَلَی * وَ لَلْاخِرَهُ خَیْرٌ لَّکَ مِنَ الْأُولَی * وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَی» . (5)
«وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ * وَ طُورِ سِینِینَ * وَ هَذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ * لَقَدْ خَلَقْنَا الْاءِنسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ * ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِینَ * إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ» . (6)
«وَ الْعَادِیَاتِ ضَبْحًا * فَالْمُورِیَاتِ قَدْحًا * فَالْمُغِیرَاتِ صُبْحًا * فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًا * فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعًا * إِنَّ الْاءِنسَانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ * وَ إِنَّهُ عَلَی ذَلِکَ لَشَهِیدٌ * وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ» . (7)
.
1- .الفجر : 1 5 .
2- .البلد : 1 4 .
3- .الشمس : 1 10 .
4- .اللیل : 1 4 .
5- .الضحی : 1 5 .
6- .التین : 1 6 .
7- .العادیات : 1 8 .
ص: 429
«سوگند به سپیده دم ، و به شب های دهگانه ، و به زوج و فرد ، و به شب ، وقتی سپری می شود . آیا در این ، برای خردمند ، [ نیاز به ] سوگندی [ دیگر ] است؟» .
«نه ، سوگند می خورم به این شهر ، در حالی که تو در این شهر ، ساکنی . سوگند می خورم به پدری و فرزندش ، که به راستی ، ما انسان را در رنج آفریدیم» .
«سوگند به خورشید و تابندگی اش . سوگند به ماه ، چون پی [ خورشید ] می رود . سوگند به روز ، چون [ زمین را ] روشن می گرداند . سوگند به شب ، چون پرده بر آن می پوشد . سوگند به آسمان و آن کس که آن را بر افراشت . سوگند به زمین و آن کس که آن را گسترد . سوگند به نَفْس و آن کس که آن را درست کرد [و] سپس پلیدکاری و پرهیزگاری اش را به آن الهام کرد ، که هر کس آن را پاک گردانید ، قطعاً رستگار شد ، و هر که آلوده اش ساخت ، قطعاً در باخت» .
«سوگند به شب ، چون پرده می افکند . سوگند به روز ، چون جلوه گری می آغازد و [ سوگند به ] آن که نر و ماده را آفرید ، که همانا تلاش شما پراکنده است» .
«سوگند به روشنایی روز ، سوگند به شب ، چون آرام می گیرد ، [ که ] پروردگارت تو را وا نگذاشته و دشمن نداشته است ، و قطعاً آخرت برای تو از دنیا نیکوتر خواهد بود ، و به زودی ، پروردگارت به تو عطا خواهد داد ، تا خرسند گردی» .
«سوگند به [ کوه ] تین و زیتون ، و طور سینا ، و این شهر امن [ و امان ، که ] به راستی ، انسان را در نیکوترین اعتدال آفریدیم . سپس او را به پست ترین [ مراتبِ ] پستی ، باز گردانیدیم ، مگر کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند ، که پاداشی بی منّت خواهند داشت» .
«سوگند به مادیان هایی که با همهمه تازان اند و با سم[ های ] خود ، از سنگ ، آتش می جهانند و برق [ از سنگ ]همی می جهانند ، و صبحگاهان ، هجوم می آورند ، و با آن [ یورش ] ، گَردی بر می انگیزند ، و بِدان [ هجوم ] ، در دل گروهی در می آیند ، که انسان نسبت به پروردگارش ، سخت ناسپاس است و او خود بر این [ امر ] ، نیک گواه است ، و به راستی ، او سخت شیفته مال است» .
.
ص: 430
. .
ص: 431
46 . آزمایش الهی
اشاره
46 . آزمایش الهیدرآمدفصل یکم : آزمایش ، قانون الهیفصل دوم : حکمت آزمایشفصل سوم : چیزهایی که انسان با آنها آزموده می شودفصل چهارم : سخت ترین آزمایش ها
.
ص: 432
. .
ص: 433
درآمد
بلا و ابتلا ، در لغت
درآمدبلا و ابتلا ، در لغتواژه های «بلاء» و «ابتلاء» ، مصدر از ریشه «بلو» یا «بلی» و به معنای امتحان و آزمایش اند . ابن منظور در این باره نوشته است : بَلَوتُ الرَّجُلَ بَلوا وَ بَلاءً وَ ابتَلَیتُهُ : اِختَبَرتُهُ ، وَ بَلاهُ یَبلوهُ بَلوا : إذا جَرَّبَهُ وَ اختَبَرَهُ . (1) [جمله] «بَلَوتُ الرَّجُلَ بَلوا وَ بَلاءً وَ ابتَلَیتُهُ ، یعنی او را آزمودم . گفته می شود : «بَلاهُ یَبلوهُ بَلوا» ، هر گاه شخص را آزموده و امتحان کرده باشد . امّا ابن فارس بر این باور است که ریشه «بلاء»، دارای دو معناست : یکی کهنه شدن چیزی و دیگری نوعی آزمایش . متن گفته او این است : الباءُ وَ اللّامُ وَ الواوُ وَ الیاءُ ، أصلانِ : أحَدُهُما إخلاقُ الشَّی ءِ ، وَ الثّانی : نَوعٌ مِنَ الاِختِبارِ ، وَ یُحمَلُ عَلَیهِ الإِخبارُ أیضا . (2) بلوی، دو اصل است : یکی فرسوده کردن چیز ، و دیگری، گونه ای از آزمودن است . برای خبر دادن هم به کار می رود . راغب در المفردات، بدین سان، دو معنای یاد شده را به هم پیوند داده است :
.
1- .لسان العرب : ج 14 ص 83 مادّه «بلو» .
2- .معجم مقاییس اللغه : ج 1 ص 292 مادّه «بلوی» .
ص: 434
بلا ، در قرآن و حدیث
بَلِیَ الثَّوبُ بِلیً وَ بَلاءً : أی خَلَقَ ... وَ بَلَوتُهُ : اِختَبَرتُهُ ، کَأَنّی أخلَقتُهُ مِن کَثرَهِ اختِباری لَهُ . (1) [جمله] «بَلِیَ الثَّوبَ بِلیً وَ بَلاءً» ، یعنی : لباس ، مندرس شد . «بَلَوتُهُ» ، یعنی : آن را چنان آزمودم که گویی از زیادی آزمودن ، آن را پاره و فرسوده کردم . گفتنی است که واژه های «اختبار» ، «امتحان» ، «بلا» و «فتنه» ، همگی به معنای آزمایش اند ؛ لیکن به نظر می رسد که در نوع و مراتب آزمایش، با هم تفاوت هایی دارند ، گرچه ممکن است گاهی از باب توسّع یا تسامح ، به جای هم نیز به کار روند . شاید با عنایت به ریشه لغوی بتوان گفت به آزمایشی «امتحان» گفته می شود که دقیق تر از آزمونی است که «اختبار» (سنجش) نامیده می شود ؛ زیرا اختبار، هم به وسیله سختی است و هم به وسیله غیر آن ؛ ولی امتحان معمولاً با محنت و سختی است . همچنین «بلا» دقیق تر و سخت تر از امتحان ، و «فتنه» سخت ترین و دقیق ترین نوع آزمایش است . (2)
بلا ، در قرآن و حدیثواژه «بلاء» و مشتقّات آن در قرآن، 38 بار به کار رفته که در اکثر قریب به اتّفاق آنها، مقصود ، آزمون الهی از انسان است . کلمه «فتنه» و مشتقّات آن نیز شصت بار در قرآن به کار رفته که بخشی از آنها به همین معنایند آمده است . (3) همچنین مادّه «امتحان»، دو بار در این کتاب آسمانی در معنای آزمون الهی به کار رفته است . (4)
.
1- .مفردات ألفاظ القرآن : ص 145 .
2- .در معجم الفروق اللغویه (ص 396) آمده : «الفرق بین الفتنه والاختبار : أنّ الفتنه أشدّ الاختبار و أبلغه ، و أصله عرض الذهب علی النار لتبیّن صلاحه من فساده» .
3- .نقد الرجال ، ج 5 ، ص 40 42 ، الرقم 1 .
4- .عنکبوت: آیه 3،انعام : آیه 53، اعراف: آیه 155، طه: آیه 40 و 85 و 90، ص: آیه 24 و 34، دخان: آیه 17 و... .
ص: 435
معنای آزمایش خداوند
معنای آزمایش خداوندهنگامی که موضوع «آزمایش» الهی مطرح می شود ، این پرسش ، پیش می آید که : کسی به امتحان و آزمایش نیاز دارد که از نتیجه امتحان و سرانجام کار ، آگاه نیست . بنا بر این، خداوند متعال که همه چیز را می داند و آشکار و پنهان برای او یک سان است ، چه نیازی به امتحان بندگان خود دارد ؟ و یا در یک جمله، حکمت آزمایش الهی چیست ؟ پاسخ این سؤال، این است که بی تردید، مفهوم آزمایش در مورد خداوند متعال و انسان، متفاوت است و امتحان الهی معنا و هدف دیگری دارد ؛ چرا که انسان به دلیل نارسایی دانش خود، برای کشف حقیقت، به آزمایش نیاز دارد و این معنا برای دانای مطلق ، نامعقول است . راغب اصفهانی در تبیین معنای آزمایش الهی می گوید : وَ إذا قیلَ : اِبتَلی فُلانٌ کَذا وَ أَبلاهُ فَذلِکَ یَتَضَمَّنُ أمرَینِ : أحَدُهُما تَعَرُّفُ حالِهِ وَ الوُقوفُ عَلی ما یُجهَلُ مِن أمرِهِ . وَ الثّانی : ظُهورُ جَودَتِهِ وَ رَداءَتِهِ ، وَ رُبَّما قُصِدَ بِهِ الأَمرانِ ، وَ رُبَّما یُقصَدُ بِهِ أحَدُهُما ، فَإِذا قیلَ فِی اللّهِ تَعالی : بَلا کَذا وَ أَبلاهُ فَلَیسَ المُرادُ مِنهُ إلّا ظُهورَ جَودَتِهِ وَ رَداءَتِهِ ، دونَ التَّعَرُّفِ لِحالِهِ وَ الوقوفِ عَلی ما یُجهَلُ مِن أمرِهِ إذ کانَ اللّهُ عَلّامَ الغُیوبِ . (1) هر گاه گفته شود : «اِبتَلی فُلانٌ کَذا وَ أَبلاهُ» ، شامل دو چیز می شود : یکی شناختن حال آن و اطّلاع از امور ناشناخته آن . دوم ، و آشکار شدن خوبی و بدیِ آن . ای بسا که هر دوی اینها و ای بسا که یکی از آن دو ، منظور نشود هر گاه در باره خدا گفته شود : «بَلا کَذا وَ أَبلاهُ» ، منظور ، تنها آشکار شدن خوبی و بدیِ چیز است و نه شناخت حال آن و آگاه شدن بر امور ناشناخته اش ؛ چرا که خداوند، دانا به نهان هاست .
.
1- .مفردات ألفاظ القرآن : ص 146 .
ص: 436
توضیح مطلب، این که: امتحان و آزمایش، گاه به منظور معلوم شدن چیزی است که حقیقت آن برای آزمایشگر روشن نیست و گاه برای آشکار ساختن چیزی است که حقیقتش برای آزمایشگر روشن است . نوع دوم آزمایش ، از دو راه، امکان پذیر است : راه نخست، این که: آزمایش کننده ، پرده از واقعیتی بر می دارد تا آن واقعیت ، همان گونه که هست، آشکار شود . راه دوم، این که: آزمایشگر ، زمینه رشد و پرورشِ چیزی را فراهم می نماید تا در اثر شکوفایی ، قابلیت های نهفته آن آشکار گردد ، مانند : فراهم ساختن شرایط رشد و تکامل یک دانه و یا هسته ، که استعدادها و خصوصیات نهان آن را آشکار می سازد . نکته قابل توجّه، این که : آزمایش در صورت اخیر ، به معنای پرده برداری از راز پنهان نیست؛ بلکه به معنای پرورش دادن استعدادهای نهفته است . آزمایش خداوند متعال از بندگان، درست به همین معناست . بر این اساس ، دلیل آزمایش الهی ، دانستنِ راز پنهان و یا نمایان ساختن آن برای دیگران نیست ؛ بلکه حکمت آن ، پرورش استعدادهای نهفته انسان با اراده و انتخاب اوست . توضیح، این که : تکامل انسان ، اختیاری است . از این رو ، در آغاز آفرینش ، دو نوع استعداد متضاد در متن وجود او نهفته است که یکی «خرد» و دیگری «هوس» نامیده می شود . این ترکیب شگفت ، هم زمینه رشد انسان را به گونه ای فراهم کرده که می تواند برتر از فرشته شود و هم زمینه انحطاط او را به گونه ای مهیّا نموده تا پست تر از حیوانات گردد (1) و آزمایش الهی، چیزی جز فراهم کردن ابزار و امکانات
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 9 ص 29 (انسان / فصل یکم: تعریف انسان / ترکیب خرد و خواهش) .
ص: 437
تکامل اختیاری و یا انحطاط ارادی نیست . (1) در حدیثی از امام علی علیه السلام در تبیین این سخن خداوند متعال: «بدانید اموال و اولاد شما وسیله آزمایش اند» (2) آمده : أنَّهُ یَختَبِرُهُم بِالأموالِ وَ الأولادِ لِیَتَبَیَّنَ السّاخِطَ لِرِزقِهِ وَ الرّاضِیَ بِقِسمِهِ ، وَ إن کانَ سُبحانَهُ أعلَمَ بِهِم مِن أنفُسِهِم ، وَ لکِن لِتَظهَرَ الأفعالُ الَّتی بِها یُستَحَقُّ الثَّوابُ وَ العِقابُ . (3) معنایش این است که خداوند، آنان را به وسیله دارایی ها و فرزندان می آزماید تا معلوم شود که چه کسی از روزیِ او ناخرسند و چه کسی به قسمت او، خرسند است ، اگر چه خداوند سبحان، از خود آنان هم به آنان داناتر است؛ امّا آزمایش برای این است تا اعمالی که با آنها پاداش و کیفر سزاوار می گردند ، معلوم شوند. همچنین در حدیثی دیگر از ایشان نقل شده : ألا إنَّ اللّهَ تَعالی قَد کَشَفَ الخَلقَ کَشفَهً ، لا أنَّهُ جَهِلَ ما أخفَوهُ مِن مَصونِ أسرارِهِم وَ مَکنونِ ضَمائِرِهِم ، وَ لکِن لِیَبلُوَهُم أیُّهُم أحسَنُ عَمَلاً ، فَیَکونَ الثَّوابُ جَزاءً وَ العِقابُ بَواءً (4) . (5) هان ! خداوند متعال ، درون مردمان را [از طریق امتحان،] آشکار ساخت، نه این که از رازهای نهفته و درون های پوشیده شان آگاه نبود ؛ بلکه تا آنان را بیازماید که کدامشان نیک کردارتر است ، تا ثواب ، سزا [ی کار نیک آنان] باشد و عقاب ، کیفر [کار بدشان] . بنا بر این ، می توان گفت که آزمایش الهی در فرهنگ قرآن و حدیث، عبارت
.
1- .«کُلاًّ نُّمِدُّ هَؤُلَاءِ وَ هَؤُلَاءِ مِنْ عَطَاءِ رَبِّکَ وَ مَا کَانَ عَطَاءُ رَبِّکَ مَحْظُورًا » (اسرا : آیه 20) .
2- .انفال : آیه 28 .
3- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 16 ص 18 ح 78 .
4- .قوله : «و العقاب بواءً»: أی مکافأهً (شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید : ج 9 ص 85) .
5- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 16 ص 22 ح 83 .
ص: 438
حکمت آزمایش خداوند
آزمایش ، سنّت فراگیر و مستمرّ خداوند
است از: بسترسازی برای تکامل و یا انحطاط اختیاری انسان . (1)
حکمت آزمایش خداوندبا تأمّل در معنای «آزمایش» الهی ، حکمت آن نیز مشخّص می گردد . حکمت آزمایش و هدف اصلی آن، رشد و شکوفایی استعدادهای انسان است. البتّه ممکن است انسان از اراده خود، سوء استفاده کند و در این آزمایش، مردود شود و به جای راه تکامل ، راه انحطاط خود را طی نماید . بنابراین ، آنچه در قرآن و احادیث اسلامی در باره حکمت آزمایش الهی آمده (مانند : نمایان شدن باور قلبی به اسلام و میزان خلوص و نیرومندی آن ، آشکار شدن تقوا و میزان خلوص و نیرومندی آن ، آشکار شدن تقوا و میزان فرمانبری از خداوند متعال ، آشکار شدن کسانی که از کمالات بیشتری برخوردارند و ...) (2) ، همگی ناظر به هدف اصلی آزمایش الهی یعنی تکامل اختیاری انسان اند .
آزمایش ، سنّت فراگیر و مستمرّ خداوندبا در نظر گرفتن معنا و حکمت «آزمون» الهی ، مشخّص می گردد همه موجوداتی که از اراده و اختیار برخوردارند و تکامل آنها ، اختیاری است ، برای رسیدن به هدف آفرینش خود، راهی جز آزمایش ندارند . از این رو ، امتحان، از جمله سنّت های قطعی و فراگیر و مستمرّ الهی است . (3) قرآن کریم در باره فراگیر و جاری این سنّت در مورد همه انسان ها می فرماید :
.
1- .گفتنی است که این معنا ، حکمت اصلی آزمون الهی است و حکمت های دیگری نیز می توانند بر آن مترتّب شوند که حکمت های فرعی اند ، مانند: تبیین جایگاه انسان کامل یا ابلیس برای فرشتگان .
2- .رجال النجاشی ، ص 38 ، الرقم 78 ؛ نقد الرجال ، ج 5 ، ص 42 ، الرقم 3 .
3- .ر.ک : ص 445 (فصل یکم : آزمایش ، قانون الهی ) .
ص: 439
آزمایش شدن به وسیله «خیر» و «شر»
«أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُواْ أَن یَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُواْ وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ . (1) آیا مردم پنداشتند که تا گفتند: «ایمان آوردیم» ، رها می شوند و آزمایش نمی گردند ؟ و به یقین، کسانی را که پیش از اینان بودند، آزمودیم ، تا خدا آنان را که راست گفته اند، معلوم دارد و دروغگویان را نیز معلوم دارد» . البتّه امتحان همگان ، در یک سطح و همسان نیست ؛ بلکه آزمون هر کس، در خور امکانات و استعدادهای اوست و از این رو، امتحان انبیای الهی و انسان های برجسته، از دیگران دشوارتر است ، چنان که در حدیثی، از امام صادق علیه السلام آمده : إنَّ أشَدَّ النّاسِ بَلاءً الأَنبِیاءُ ، ثُمَّ الَّذینَ یَلونَهُم ، ثُمَّ الَّذینَ یَلونَهُم ، ثُمَّ الَّذینَ یَلونَهُم . (2) پر رنج و بلاترین مردمان ، پیامبران اند ، سپس پیروان آنها ، سپس پیروان پیروان آنها ، بعد پیروانِ پیروانِ پیروانِ آنها .
آزمایش شدن به وسیله «خیر» و «شر»یکی از نکاتی که در شناخت سنّت آزمون، بسیار قابل توجّه و تأمّل است، این است که این سنّت ، بر اساس حکمت بالغه خداوند ، از دو طریق ، اجرا می گردد که در نگاه ابتدایی، یکی خیر و زیبا ، و دیگری شر و نازیباست. به این آیات توجّه فرمایید : «وَ نَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَهً وَ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ . (3) و ما شما را از راه آزمایش به بد و نیک می آزماییم و به سوی ما باز گردانیده می شوید» .
.
1- .عنکبوت : آیه 2 3 .
2- .السنن الکبری، نسائی : ج 4 ص 380 ح 7613 ، مسند ابن حنبل : ج 10 ص 306 ح 27147 ، مسند إسحاق بن راهویه : ج 5 ص 260 ح 2413 ، المعجم الکبیر : ج 24 ص 245 ح 628 ، کنز العمّال : ج 3 ص 327 ح 6782 ؛ التمحیص : ص 35 ح 30 ، الکافی : ج 2 ص 252 ح 1 و ص 253 ح 4 ، بحار الأنوار : ج 67 ص 241 ح 71 .
3- .انبیا : آیه 35 .
ص: 440
فرق «بلا» و «نقمت»
«وَ بَلَوْنَاهُم بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّیِّئاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ . (1) و آنها را به خوبی ها و بدی ها آزمودیم ، شاید که باز گردند» . در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده که: امیر مؤمنان علیه السلام بیمار شد . جمعی به عیادت ایشان رفتند و هنگامی که احوال ایشان را پرسیدند ، ایشان بر خلاف متعارف فرمود : أصبحت بشرّ ! با بدی ، [شب را] صبح کردم ! مردم که توقّع این گونه پاسخ را از ایشان نداشتند، با تعجّب گفتند : «سبحان اللّه ! این سخن، شایسته شخصی مانند شما نیست !»، که امام علیه السلام برای توضیح پاسخِ خود ، آیه : «وَ نَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَهً ؛ و ما شما را از راه آزمایش به بد و نیک می آزماییم» را تلاوت نمود و فرمود که مقصود از «خیر»، سلامت بدن و ثروتمندی و مقصود از «شر»، بیماری و بینوایی است که خداوند متعال، انسان ها را با آنها آزمایش می نماید . (2) بدیهی است که آنچه در کلام امام علیه السلام آمده، به عنوانِ نمونه مواردی است که انسان به آنها امتحان می شود، و گر نه دنیا برای انسان بستر آزمون است و آنچه در زندگی از خوشی ها و ناخوشی ها و به تعبیر برخی از احادیث، «هر قبض و بسطی» (3) که برای او پیش می آید، وسیله آزمایش انسان است .
فرق «بلا» و «نقمت»بنا برآنچه گفتیم ، «بلا» معنایی متفاوت با «نقمت» دارد . بلا، گاه در ضرر به کار
.
1- .الرجال لابن داود ، ص 283 ، الرقم 545 .
2- .الرجال لابن داود ، ص 199 ، الرقم 1671 ؛ نقد الرجال ، ج 5 ، ص 43 ، الرقم 4 .
3- .اعراف : آیه 168 .
ص: 441
زیبایی و نازیبایی «بلا»
می رود و گاه در نفع ، مانند : «وَلِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا ؛ (1) و تا مؤمنان را بدین وسیله به آزمایشی نیکو بیازماید » ، در جایی که خداوند ، مؤمنان را به وسیله «شکست دشمن»، آزمایشی نیکو می نماید ؛ ولی نقمت، همیشه در ضرر و کیفر کارهای ناپسند به کار می رود . (2) بر این اساس ، «بلا» زیبا و نازیبا دارد؛ ولی «نقمت» همیشه نازیباست .
زیبایی و نازیبایی «بلا»نکته قابل توجّه، این که: زیبایی و زشتی «بلا» و یا خیر و شرّ آزمایش ، ظاهری و موقّتی است و در صورتی واقعی و دائمی می گردد که انسان در آزمون الهی ، موفّقیت کسب کند و یا شکست بخورد . به عبارت دیگر ، سلامت و ثروت و سایر نعمت های الهی، در صورتی حقیقتا برای انسان خیر و خوبی اند که وی از آنها برای خوش بختی و سعادت و آسایش همیشگی خود، بهره مند شود و بیماری و بینوایی و سایر سختی ها و مصائب زندگی ، هنگامی برای انسان شرّ واقعی و دائمی اند که موجب انحراف اعتقادی و آلودگی های اخلاقی و عملی گردند . حال اگر سلامت و ثروت، موجب انحراف و آلودگی شوند ، شرّ واقعی و دائمی و اگر بینوایی و بیماری، موجب پیشگیری از انحراف و آلودگی و یا بازگشت از آن گردند ، خیر حقیقی اند . از این رو، در حدیثی از امام عسکری علیه السلام آمده : ما مِن بَلِیَّهٍ إلّا وَ للّهِِ فیها نِعمَهٌ تُحیطُ بِها . (3) هیچ گرفتاری و بلایی نیست، مگر آن که نعمتی از خداوند، آن را در میان گرفته
.
1- .انفال : آیه 17 .
2- .و فی معجم الفروق اللغویه : الفرق بین البلاء والنقمه : أنّ البلاء یکون ضررا ویکون نفعا ، وإذا أردت النفع قلت : أبلیته ، وفی القرآن : «وَلِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا » ومن الضر بلوته ، وأصله أن تختبره بالمکروه وتستخرج ما عنده من الصبر به ویکون ذلک ابتداءً والنقمه لا تکون إلّا جزاءً وعقوبهً وأصلها شدَّه الإنکار تقول : نقمت علیه الإمر إذا أنکرته علیه وقد تُسَمَّی النقمه بلاءً والبلاء لا یسمی نقمهً إذا کان ابتداءً والبلاء أیضا اسم للنعمه وفی کلام الأحنف : البلاء ثمَّ الثناء أی النعمه ثمَّ الشکر (معجم الفروق اللغویه : ص 105) .
3- .تحف العقول : ص 489 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 374 ح 34 .
ص: 442
است . و در حدیثی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده : إنَّ اللّهَت أنعَمَ عَلی قَومٍ بِالمَواهِبِ فَلَم یَشکُروا ، فَصارَت عَلَیهِم وَبالاً ، وَ ابتَلی قَوما بِالمَصائِبِ فَصَبَروا ، فَصارَت عَلَیهِم نِعمَهً . (1) خداوندت به مردمی نعمت هایی داد ؛ امّا آنان شکر آنها را به جای نیاوردند . در نتیجه ، آن نعمت ها وبال آنان شد ، و مردمی را به مصیبت ها گرفتار کرد ؛ لیکن آنان صبر کردند و در نتیجه ، آن مصائب به نعمت تبدیل شدند . بر این اساس ، نه تنها آزمایش به وسیله مشکلات و مصائب زندگی، سخت و کسب موفّقیت در آنها دشوار است، بلکه موفّقیت در آزمایش به وسیله نعمت و رفاه نیز سخت است ؛ بلکه گاه ، موفّقیت در آزمایش به وسیله نعمت، به مراتب دشوارتر از موفّقیت در آزمایش به وسیله مصیبت است . چه بسا انسان هایی که در آزمونِ سختی ها ، مقاومت کردند و سربلند و پیروز شدند ؛ امّا در آزمون نعمت و قدرت و ریاست ، شکست خوردند . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز پیش بینی می نمود که مسلمانان صدر اسلام که در آزمون سختی ها مقاومت کردند و پیروز شدند ، در آزمون نعمت و قدرت، شکست بخورند . از این رو، در حدیثی ، خطاب به آنان فرمود : فَوَ اللّهِ لَا الفَقرَ أخشی عَلَیکُم ، وَ لکِن أخشی عَلَیکُم أن تُبسَطَ عَلَیکُمُ الدُّنیا ، کَما بُسِطَت عَلی مَن کانَ قَبلَکُم ، فَتَنافَسوها کَما تَنافَسوها ، وَ تُهلِکُکُم کَما أهلَکَتهُم . 2
.
1- .کذا فی الأصل ، وفی المصدر : الحسن .
ص: 443
به خدا سوگند ، من از فقر بر شما نمی ترسم ؛ بلکه از این بر شما می ترسم که دنیا بر شما گسترده شود ، چنان که برای پیشینیان شما گسترده شد، و بر سرِ دنیا به رقابت برخیزید ، همچنان که آنان به رقابت برخاستند، و دنیا شما را به هلاکت افکند ، همچنان که آنان را به هلاکت افکند. پیش بینی پیامبر صلی الله علیه و آله پس از ایشان تحقّق یافت . دومین زمامدار جامعه اسلامی پس از ایشان، صریحا اعتراف می کند که : بُلینا بِالضَّرّاءِ فَصَبرنا ، وَ بُلینا بِالسَّرّاءِ فَلَم نَصبِر . (1) در آزمایش با سختی ها، مقاومت کردیم؛ ولی در آزمایش با خوشی ها، پایدار نبودیم . حوادث صدر اسلام پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، شاهد صحّت این سخن است . بدیهی است که این موضوع، به مسلمانان صدر اسلام اختصاص ندارد ؛ بلکه در همه دوران های تاریخ و از جمله تاریخ انقلاب اسلامی ایران نیز می توان نمونه هایی برای آن ارائه کرد . و اکنون ، متن آیات و احادیثی که در آنها «بلا» یا واژه های معادل آن، در معنای «آزمون» به کار رفته اند، در پنج فصل ارائه می گردد . گفتنی است مواردی که این واژه ها در معنای مصیبت و شُرور استعمال شده اند، در عناوین خاصّ خود ، به تفصیل خواهند آمد، إن شاء اللّه .
.
1- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 377 ح 222 ، الأمالی، صدوق : ص 302 ح 4 ، تحف العقول : ص 359 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 41 ح 31 .
ص: 444
الفصل الأوّل : الابتلاء سنّه من سنن اللّه1 / 1اِبتِلاءُ إبلیسَالکتاب«وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَئِکَهِ اسْجُدُواْ لِادَمَ فَسَجَدُواْ إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَی وَ اسْتَکْبَرَ وَ کَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ» . (1)
راجع : الأعراف : 11 ، الحجر : 30 و 31 ، الإسراء : 61 ، الکهف : 50 ، طه : 116 ، ص : 74 .
الحدیثالإمام علی علیه السلام مِن خُطبَهٍ لَهُ :اِستَأدَی (2) اللّهُ سُبحانَهُ المَلائِکَهَ وَدیعَتَهُ لَدَیهِم ، وعَهدَ وَصِیَّتِهِ إلَیهِم ، فِی الإِذعانِ بِالسُّجودِ لَهُ ، وَالخُنوعِ لِتَکرِمَتِهِ ، فَقالَ سُبحانَهُ : « اسْجُدُواْ لِادَمَ فَسَجَدُواْ إِلَّا إِبْلِیسَ» اِعتَرَتهُ الحَمِیَّهُ ، وغَلَبَت عَلَیهِ الشِّقوَهُ ، وتَعَزَّزَ بِخِلقَهِ النّارِ، وَاستَوهَنَ خَلقَ الصَّلصالِ، فَأَعطاهُ اللّهُ النَّظِرَهَ؛ استِحقاقا لِلسُّخطَهِ ، وَاستِتماما لِلبَلِیَّهِ، وإنجازا لِلعِدَهِ ، فَقالَ : « إِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ * إِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ» (3) ، ثُمَّ أسکَنَ سُبحانَهُ آدَمَ دارا أرغَدَ فیها عَیشَهُ ، وآمَنَ فیها مَحَلَّتَهُ ، وحَذَّرَهُ إبلیسَ وعَداوَتَهُ ، فَاغتَرَّهُ (4) عَدُوُّهُ ؛ نَفاسَهً عَلَیهِ بِدارِ المُقامِ ومُرافَقَهِ الأَبرارِ . (5)
.
1- .البقره : 34 .
2- .أی طلب منهم أداءها (شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید: ج 1 ص 97).
3- .الحجر : 37 و 38 .
4- .الغِرَّه: الغفله. واغترّه: أتاه علی غرّهٍ منه (الصحاح: ج 2 ص 768 «غرر»).
5- .نهج البلاغه : الخطبه 1 ، بحار الأنوار : ج 63 ص 212 ح 48 .
ص: 445
فصل یکم : آزمایش ، قانون الهی
1 / 1 آزمایش ابلیس
فصل یکم : آزمایش ، قانون الهی1 / 1آزمایش ابلیسقرآن«و آن گاه که به فرشتگان گفتیم : بر آدم سجده کنید ، آنها سجده کردند، مگر ابلیس که سر باز زد و بزرگی نمود و از کافران شد» .
حدیثامام علی علیه السلام در یکی از خطبه هایش :خداوندِ پاک، از فرشتگان، سپرده اش را که نزد آنان داشت، طلبید و از ایشان خواست تا سفارشی را که در باره تن دادن به سجده بر آدم و کرنش کردن برای احترام به او کرده است، به جا آورند و فرمود : «بر آدم سجده کنید و آنها سجده کردند، مگر ابلیس» که غرور و تعصّب، او را فرا گرفت ، و سیه روزی بر وی چیره گشت ، و به آفرینش خود از آتش بالید ، و آفرینش [آدم از ]گِل خشک را خوار شمرد . پس خدا او را مهلت داد تا سزامند خشم [الهی] شود ،و آزمایش، کامل گردد ، و وعده[ای را که به او داده بود،] تحقّق بخشد . آن گاه فرمود : «تو از مهلت داده شدگانی ، تا روز [فرا رسیدن ]زمانِ مشخّص» . سپس خدای سبحان، آدم را در سرایی که در آن، زندگی او را پرنعمت و جایگاهش را امن قرار داده بود ، سُکنا داد ، و او را از ابلیس و دشمنی وی بر حذر داشت . پس دشمنِ آدم ، چون او را در سرای جاودانی و همدم نیکوکاران می دید، بر وی حسد برد و فریبش داد .
.
ص: 446
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ المَلائِکَهَ کانوا یَحسَبونَ أنَّ إبلیسَ مِنهُم ، وکانَ فی عِلمِ اللّهِ أنَّهُ لَیسَ مِنهُم ، فَاستَخرَجَ ما فی نَفسِهِ بِالحَمِیَّهِ (1) وَالغَضَبِ ، فَقالَ : «خَلَقْتَنِی مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ» (2) . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :... فَأَمّا إبلیسُ فَعَبدٌ خَلَقَهُ لِیَعبُدَهُ ویُوَحِّدَهُ ، وقَد عَلِمَ حینَ خَلَقَهُ ما هُوَ وإلی ما یَصیرُ إلَیهِ ، فَلَم یَزَل یَعبُدُهُ مَعَ مَلائِکَتِهِ حَتَّی امتَحَنَهُ بِسُجودِ آدَمَ ، فَامتَنَعَ مِن ذلِکَ حَسَدا وشَقاوَهً غَلَبَت عَلَیهِ ، فَلَعَنَهُ عِندَ ذلِکَ ، وأَخرَجَهُ عَن صُفوفِ المَلائِکَهِ ، وأَنزَلَهُ إلَی الأَرضِ مَلعونا مَدحورا (4) ، فَصارَ عَدُوَّ آدَمَ ووُلدِهِ بِذلِکَ السَّبَبِ . (5)
1 / 2ابتِلاءُ آدَمَ«وَیَاادَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّهَ فَکُلَا مِنْ حَیْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَهَ فَتَکُونَا مِنَ الظَّالِمِینَ * فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطَانُ لِیُبْدِیَ لَهُمَا مَاوُورِیَ عَنْهُمَا مِن سَوْءَاتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاکُمَا رَبُّکُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَهِ إِلَّا أَن تَکُونَا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونَا مِنَ الْخَالِدِینَ * وَقَاسَمَهُمَا إِنِّی لَکُمَا لَمِنَ النَّاصِحِینَ * فَدَلَّاهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَهَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّهِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَکُمَا عَن تِلْکُمَا الشَّجَرَهِ وَأَقُل لَّکُمَا إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمَا عَدُوٌّ مُّبِینٌ * قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ» . (6)
راجع : البقره : 35 و طه : 115 و 120 و 121 .
1 / 3 .
1- .الحَمیّهُ : الأنَفَهُ ( المصباح المنیر : ص 153 «حمی») .
2- .الأعراف : 12 .
3- .الکافی : ج 2 ص 308 ح 6 ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 9 ح 5 ولیس فیه «والغضب» ، الزهد للحسین بن سعید : ص 89 ح 62 نحوه وکلّها عن داود بن فرقد ، بحار الأنوار : ج 63 ص 259 ح 133 .
4- .الدَّحرُ : الطردُ والإبعاد (مفردات ألفاظ القرآن : ص 308 «دحر») .
5- .الاحتجاج : ج 2 ص 218 ح 223 ، بحار الأنوار : ج 11 ص 138 ح 2 .
6- .الأعراف : 19 23 .
ص: 447
1 / 2 آزمایش آدم علیه السلام
امام صادق علیه السلام :فرشتگان، گمان می کردند که ابلیس از [جنس] آنان است ، و خدا می دانست که از آنها نیست . پس او به سبب تعصّب و خشم، آنچه را در درونش بود، بیرون ریخت و گفت : «مرا از آتشی آفریدی و او را از گِلی خلق کردی» .
امام صادق علیه السلام :ابلیس ، بنده ای است که خداوند، او را آفرید تا بندگی اش کند و او را به یگانگی بپرستد ، در حالی که وقتی او را خلق می کرد، می دانست که او چیست و چه سرانجامی دارد . ابلیس به همراه فرشتگان، همچنان خدا را عبادت می کرد تا آن که خداوند، او را با سجده بر آدم آزمود ؛ ولی ابلیس بر اثر حسادت و چیره آمدن تیره بختی بر او ، از این کار سر باز زد . در این هنگام، خدا او را از رحمت خود، دور ساخت و از صف فرشتگان ، بیرونش کرد و او را لعنت و رانده شده، به زمین فرو فرستاد . بدین سبب، او دشمن آدم و فرزندان او شد .
1 / 2آزمایش آدم علیه السلامقرآن«ای آدم ! تو و جفتت در بهشت، ساکن شوید و از هر جا که خواستید، بخورید؛ ولی به این درخت نزدیک نشوید، که از ستمکاران خواهید شد . پس شیطان، آن دو را وسوسه کرد تا آنچه را از عورتشان که برایشان پوشیده داشته شده بود ، برای آن دو آشکار سازد ، و گفت : پروردگارتان شما دو تن را از این درخت منع نکرد، مگر برای این که [مبادا] دو فرشته گردید یا از جاودانان شوید . و برای آن دو، سوگند خورد که: من قطعا خیرخواه شما هستم . پس آن دو را با فریب به سقوط کشانید ، و چون آن دو از آن درخت چشیدند، عورت هایشان برایشان آشکار شد و به چسبانیدن برگ [های درختانِ] بهشت بر خود آغاز کردند ، و پروردگارشان بر آن دو، ندا داد که : «مگر شما را از این درخت منع نکردم و به شما نگفتم که شیطان ، دشمن آشکار [و قسم خورده ]شماست ؟» گفتند : پروردگارا ! ما بر خویشتن ستم کردیم ، و اگر ما را نیامرزی و به ما رحم نکنی، قطعا از زیانکاران خواهیم بود» .
ر . ک : بقره : آیه 35 و طه : آیه 115 و 120 و 121 .
1 / 3
.
ص: 448
اِبتِلاءُ بَنی آدَمَالکتاب«إِنَّا خَلَقْنَا الْاءِنسَانَ مِن نُّطْفَهٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعَاً بَصِیرًا» . (1)
«إِنَّ فِی ذَلِکَ لَأَیَاتٍ وَ إِن کُنَّا لَمُبْتَلِینَ» . (2)
«یَابَنِی ءَادَمَ لَا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَانُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُم مِّنَ الْجَنَّهِ یَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِیُرِیَهُمَا سَوْءَاتِهِمَا إِنَّهُ یَرَاکُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ» . (3)
«وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ ءَادَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْأَخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّکَ قَالَ إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ» . (4)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام مِن خُطبَهٍ لَهُ :أیُّهَا النّاسُ ! إنَّ اللّهَ قَد أعاذَکُم مِن أن یَجورَ عَلَیکُم ، ولَم یُعِذکُم مِن أن یَبتَلِیَکُم ، وقَد قالَ جَلَّ مِن قائِلٍ : «إِنَّ فِی ذَلِکَ لَأَیَاتٍ وَ إِن کُنَّا لَمُبْتَلِینَ» (5) . (6)
.
1- .الإنسان : 2 .
2- .المؤمنون : 30 .
3- .الأعراف : 27 .
4- .المائده : 27 .
5- .المؤمنون : 30 .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 103 ، إرشاد القلوب : ص 35 وفیه «یحم» بدل «یجور» ، بحار الأنوار : ج 5 ص 220 ح 16 .
ص: 449
1 / 3 آزمایش فرزندان آدم (همه انسان ها)
آزمایش فرزندان آدم (همه انسان ها)قرآن«ما انسان را از نطفه ای آمیخته آفریدیم تا او را بیازماییم . پس او را شنوا و بینا قرار دادیم» .
«در حقیقت ، در این [ماجرا] عبرت هایی است و قطعا ما آزمایش کنندگان بودیم» .
«ای فرزندان آدم ! زنهار ! شیطان شما را گم راه نسازد ، چنان که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون کرد ، لباسشان را از آن دو بر کند تا عورت هایشان را بر آنان نمایان سازد . او و دار و دسته اش ، شما را از آن جا که آنان را نمی بینید ، می بینند . ما شیاطین را دوستان کسانی قرار داده ایم که ایمان نمی آورند» .
«و داستان دو پسر آدم را به درستی برایشان بخوان، آن گاه که [هر یک از آن دو] قربانی ای تقدیم کردند و از یکی از آن دو پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد . [این دومی] گفت : حتما تو را خواهم کشت . [هابیل] گفت : خدا تنها از پرهیزگاران می پذیرد» .
حدیثامام علی علیه السلام در یکی از سخنرانی هایش :ای مردم ! خداوند، شما را از این پناه داده است که بر شما ستم روا دارد ؛ ولی پناهتان نداده است که آزمایشتان نکند . آن گوینده بزرگوار فرموده است : «در حقیقت، در این [ماجرا] عبرت هایی است و قطعا ما آزمایش کنندگان بودیم» .
.
ص: 450
الإمام علیّ علیه السلام :لا یَقولَنَّ أحَدُکُم : «اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِنَ الفِتنَهِ» ؛ لِأَنَّهُ لَیسَ أحَدٌ إلّا وهُوَ مُشتَمِلٌ عَلی فِتنَهٍ ، ولکِن مَنِ استَعاذَ فَلیَستَعِذ مِن مُضِلّاتِ الفِتَنِ ، فَإِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ یَقولُ : «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلَادُکُمْ فِتْنَهٌ» (1) . (2)
الإمام الرّضا علیه السلام لَمّا سَأَلَهُ المَأمونُ عَن قَولِهِ تَعالی : «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» :إنَّهُ عز و جل خَلَقَ خَلقَهُ لِیَبلُوَهُم بِتَکلِیفِ طاعَتِهِ وعِبادَتِهِ ، لا عَلی سَبیلِ الاِمتِحانِ وَالتَّجرِبَهِ ؛ لِأَ نَّهُ لَم یَزَل عَلیماً بِکُلِّ شَیءٍ . (3)
1 / 4اِبتِلاءُ الاُمَمِ الماضِیَهِالکتاب«أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّهَ وَلَمَّا یَأْتِکُم مَّثَلُ الَّذِینَ خَلَوْاْ مِن قَبْلِکُم مَّسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُواْ حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِینَ ءَامَنُواْ مَعَهُ مَتَی نَصْرُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ» . (4)
.
1- .الأنفال : 28 .
2- .نهج البلاغه : الحکمه 93 ، مجمع البیان : ج 4 ص 824 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 197 ح 6 ؛ تفسیر الطبری : ج 6 الجزء 9 ص 224 عن ابن مسعود من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام نحوه ولیس فیه صدره إلی «الفتنه».
3- .التوحید : ص 321 ح 2 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 135 ح 33 ، الاحتجاج : ج 2 ص 393 ح 302 کلّها عن أبی الصلت الهروی ، بحار الأنوار : ج 4 ص 80 ح 5 .
4- .البقره : 214 .
ص: 451